Pani Katarzyna ma 60 lat. Przeszła kilka operacji mózgu. Pomimo wieloletniej rehabilitacji wciąż ma problemy poznawcze: osłabioną pamięć i koncentrację, trudności w planowaniu działań, a także rozwiązywaniu problemów. Cierpi również na częściowy niedowład, porusza się o kulach. Ma też zaburzoną koordynację wzrokowo-ruchową.
Poszukując nowych metod rehabilitacji, pani Katarzyna trafiła m.in. do firmy Titanis, specjalizującej się w technologiach komputerowych pomocnych w rozwoju czy przywracaniu sprawności mózgu. Obecnie Titanis, przy wsparciu instytucji rządowych, pozarządowych i europejskich, prowadzi projekt Neuroforma – rozwija program do neurorehabilitacji, który wykorzystuje techniki komputerowe.
Na jednym ze spotkań Pani Katarzyna odbyła serię ćwiczeń, w czasie których równocześnie wykonywała zadania ruchowe i poznawcze mocno angażujące uwagę. Po ich zakończeniu kobieta stanęła równo na nogach – nie udało jej się to po żadnej z wcześniejszych sesji fizjoterapeutycznych. Co sprawiło, że nagle okazało się to możliwe?
Trening umysłu i ciała
Potoczne stwierdzenie „w zdrowym ciele zdrowy duch” już dawno straciło status jedynie mądrości ludowej – dziś śmiało można o nim mówić jako o prawdzie naukowej. W 2013 roku naukowcy z USA i Kanady, Louis Bherer, Krik Erickson oraz Teresa Liu-Ambrose zestawili kilkadziesiąt dostępnych badań naukowych dotyczących związku między aktywnością fizyczną a sprawnością umysłową1. Okazało się, że zdecydowana większość z nich potwierdza pozytywny wpływ różnego rodzaju aktywności ruchowej na umysł. Podobne wyniki przyniosła analiza badań z udziałem seniorów2.
Mechanizmy, które to powodują, nie są dziś dokładnie znane. Naukowcy próbują to tłumaczyć redukcją stresu związaną z aktywnością fizyczną czy też lepszym ukrwieniem mózgu wynikającym z aktywności fizycznej3. Istnieją również badania wskazujące, że ruch wywołuje ogólne i długotrwałe podniesienie aktywności niektórych struktur mózgowych4, 5, 6, a nawet przyczynia się do neurogenezy – powstawania nowych komórek w mózgu7.
Nie od dziś wiadomo, że aktywność umysłowa ma pozytywny wpływ na sprawność fizyczną. Aby przyspieszyć proces zdrowienia, kontuzjowanym sportowcom poleca się oglądanie nagrania ze swoich występów, mają też co jakiś czas wyobrażać sobie, że trenują i wykonują konkretne ćwiczenia8.
Badania amerykańskiej badaczki Renae Smith-Ray z 2013 roku sugerują z kolei możliwość poprawy motoryki u seniorów jedynie dzięki systematycznemu wykonywaniu komputerowych ćwiczeń poznawczych. Po dziesięciotygodniowym treningu, rozwijającym m.in. szybkość przetwarzania informacji oraz pamięć przestrzenną osoby badane wypadały lepiej niż przed treningiem w teście polegającym na jak najszybszym powstaniu z krzesła, przejściu trzech metrów i powrocie do krzesła (ang. Timed Up and Go Test)9.
Aktywność fizyczna wpływa zatem na formę umysłu, ćwiczenia poznawcze – na sprawność ciała. Tymczasem przez lata pacjenci na jednych zajęciach ćwiczyli z fizjoterapeutą, ekspertem od ciała, na innych z neuropsychologiem, który „pracował” nad ich umysłem. Brakowało narzędzi i pomysłów, jak połączyć trening poznawczy z ruchowym, brakowało też wiedzy, jakie może to przynieść korzyści.
Programy komputerowe do rehabilitacji
Ostatnie kilkanaście lat przyniosło nowe możliwości w zakresie tworzenia zintegrowanego treningu poznawczo-ruchowego dla pacjentów. Nieocenione okazały się przy tym coraz bardziej zaawansowane i powszechne komputery oraz masowy dostęp do Internetu, dzięki którym możliwa stała się rehabilitacja przez Internet. Na rynku, wraz z konsolami do gier, pojawiły się tanie, a zarazem bardzo precyzyjne czujniki ruchu, takie jak kamera Kinect czy platforma balansowa Wii Balance Board. W efekcie zaczęły powstawać programy komputerowe wspierające rehabilitację ruchową, często w formie atrakcyjnych, interaktywnych gier, w których steruje się postacią na ekranie, poruszając się pod okiem specjalnej kamery10, 11. Pacjenci mają dziś także dostęp do programów i serwisów internetowych do treningu poznawczego, tzw. brain fitness12. Programy komputerowe do rehabilitacji zostają coraz częściej wykorzystywane przez pacjentów, którzy chcą uzupełnić swoją rehabilitację lub zachować systematyczność ćwiczeń po zakończeniu pobytu w szpitalu lub ośrodku rehabilitacyjnym. Jeśli oprogramowanie do rehabilitacji daje możliwość zdalnego nadzoru ze strony terapeuty (rehabilitacja przez Internet), pacjent może pozostawać pod opieką specjalisty bez konieczności przebywania poza domem.
Wciąż trudno jednak znaleźć narzędzie, w którym świadomie połączone zostały elementy ćwiczeń poznawczych i ruchowych. Warunki te spełnia system Neuroforma – oprogramowanie do rehabilitacji, które wykorzystuje kamerę połączoną z komputerem.
Na czym to właściwie polega? Wcześniej w czasie rehabilitacji pani Katarzyna stawała przed ścianą lub lustrem i wykonywała sekwencje ćwiczeń ruchowych opisanych w instrukcji, a na komputerze rozwiązywała zadania poznawcze. Natomiast korzystając z programu komputerowego do rehabilitacji Neuroforma, pacjent staje lub siada naprzeciwko ekranu komputera, na ekranie widzi swoje lustrzane odbicie, a wokół pojawiają się różne obiekty. Pacjent łapie je, przesuwa, usuwa, uderza lub ich unika.
Trening taki ma formę gry komputerowej, zawierającej w swoim scenariuszu zadania ruchowe, połączone z elementami treningu poznawczego, m.in. ćwiczeniem procesów spostrzegania, planowania, uwagi czy pamięci.
Jedno z ćwiczeń polega na przykład na próbie złapania uciekającego motyla, który zmienia co chwilę kierunek lotu oraz wtapia się w roje innych owadów, co zmusza do ciągłej wytężonej koncentracji. Rezultaty osiągane przez pacjenta są w tym przypadku uzależnione zarówno od jego sprawności ruchowej, jak i umysłowej.
Ale po co właściwie łączyć ćwiczenia poznawcze i ruchowe? Czy i dlaczego można oczekiwać po tym lepszych efektów i jak właściwie definiujemy „lepsze efekty”?
Transfer umiejętności
Codzienne życie pełne jest sytuacji, w których równocześnie korzystamy z naszych zdolności ruchowych oraz poznawczych. Na przykład kierując samochodem, równocześnie rozmawiamy z pasażerem; przechodząc przez pasy, zastanawiamy się nad zakupami, podczas spaceru z przyjacielem po górach omawiamy trudny problem z pracy… Sytuacje takie są dla nas zupełnie naturalne, przebiegają automatycznie, bez większego wysiłku.
Naukowcy nie od dziś wiedzą, że im warunki eksperymentalne bardziej przypominają te naturalne, z którymi spotykamy się w życiu, tym mniej zniekształcone są osiągane wyniki. Podobnie jest z treningiem umiejętności: jest on tym skuteczniejszy, im bardziej przypomina to, co może wydarzyć się w życiu, im bliższy jest rzeczywistości. Jeśli tak jest, łatwiej jest uzyskać efekt transferu umiejętności – to, czego nauczymy się w ramach treningu (np. odnotowując w pamięci listę słów), wykorzystujemy w życiu (np. zapamiętując listę zakupów)13.
Ta prawidłowość działa oczywiście w obie strony. Jeśli warunki treningowe są sztuczne, odległe od docelowych, bardzo trudno uzyskać efekt transferu. W tym właśnie upatruje się przyczyn słabego efektu transferu umiejętności przy treningu poznawczym z użyciem wspomnianych systemów typu brain fitness. Opisali to m.in. Amy J. Jak, Adriana M. Seelye oraz Sarah M. Jurick w pracy przeglądowej z 2013 roku, opublikowanej w czasopiśmie „Neuropsychological Reviews”14 czy też zespół z Cambridge Adriana M. Owena w 2010 roku w prestiżowym czasopiśmie „Nature”15.
Oprogramowanie do rehabilitacji Neuroforma jest próbą zbliżenia sytuacji treningowej do rzeczywistej. Równoczesny trening poznawczy i ruchowy ma zwiększyć szanse na transfer umiejętności nabytych w rehabilitacji do codziennego życia, pełnego przecież sytuacji, w których jednocześnie poruszamy się i „myślimy”.
Automatycznie czy uważnie?
W badaniach naukowych używa się tzw. paradygmatu podwójnego zadania (ang. dual-task paradigm). Jak sugeruje nazwa, jest to zadanie, w którym badany musi jednocześnie wykonywać dwie czynności – np. chodzić i rozwiązywać w pamięci działania matematyczne. W kontekście omawianych wcześniej narzędzi, przykładem tego typu zadania może być ćwiczenie komputerowe wymagające zarówno zapamiętywania, jak i wykonywania precyzyjnych ruchów dłońmi.
Zastanówmy się jeszcze przez chwilę, ile uwagi podczas wykonywania takiego „podwójnego” zadania poświęca się na jedną, a ile na drugą czynność? Od czego to zależy? Jak mało uwagi mogę poświęcić jednej części, żeby mimo wszystko wykonać ją poprawnie? Czy wreszcie: jak rozkład uwagi pomiędzy obiema czynnościami w trakcie treningu przekłada się na efekt transferu umiejętności do życia codziennego? Wskazówki do odpowiedzi na te pytania daje nam współczesna wiedza na temat procesów uwagi i automatyzmów.
Dane zadanie wykonywane jest tym bardziej automatycznie, im mniej poświęca mu się uwagi. Badania dowodzą, że łatwo jest wykonywać jednocześnie wiele czynności automatycznych16. Jednakże nie jesteśmy w stanie skoncentrować się naraz na kilku rzeczach wymagających wytężonej uwagi, wykonywanych świadomie i nieautomatycznie. Każdy, kto przeszedł kilka etapów nauki gry na instrumencie, wie, jak dużo wysiłku i koncentracji wymaga na początku zagranie najprostszych melodii, a jak proste i automatyczne (!) z czasem staje się granie skomplikowanych utworów, równocześnie śpiewając czy rozmawiając.
Niestety bywa, że czynności wykonywane sprawnie i automatycznie ponownie zaczynają sprawiać nam trudności. Może stać się tak np. w następstwie urazu mózgu. Serene Paul z George Institute for Global Health w Sydney17, Galit Yogev z Uniwersytetu w Tel Awiwie18 i inni badacze19, 20 pokazują w swoich pracach, że osoby po takim urazie często nie są w stanie jednocześnie wykonywać czynności poznawczej i ruchowej. Co więcej, w takiej sytuacji zazwyczaj „wybierają” tę pierwszą, kosztem drugiej21. Na przykład rozmawiając w trakcie spaceru, poprawnie konstruują wypowiedzi, ale nie są już w stanie pewnie kroczyć, częściej się potykają. Naukowcy doszukują się w tym mechanizmie przyczyn zwiększonej podatności takich osób na upadki22, 23.
Trudności w poświęcaniu uwagi wielu czynnościom wykonywanym równocześnie sugeruje, że jej zasoby są ograniczone. Zgodnie z teorią zaproponowaną przez Christophera Wickensa, psychologa z Uniwersytetu Michigan, mamy wiele niezależnych „podzasobów” uwagi, a różne zadania konkurują o dany zasób wtedy, kiedy ich wykonanie opiera się na podobnym procesie mentalnym lub procesie wykorzystującym te same sieci neuronalne24. Odnieśmy teraz tę koncepcję do wzajemnej relacji myślenia i poruszania się.
Okazuje się, że rozdział pomiędzy tymi procesami nie jest tak jednoznaczny i wyraźny, jak mogłoby się wydawać.
Nie tylko ruch
Funkcje związane z ruchem od lat tradycyjnie przypisywane są takim obszarom mózgu, jak móżdżek (ang. cerebellum), jądra podstawy (ang. basal ganglia) czy też dodatkowa kora ruchowa (ang. supplementary motor area, SMA). Badania z ostatnich lat stopniowo zmieniają jednak to przekonanie. Jedno z nich przeprowadził w 2014 roku zespół naukowców z Izraela pod kierunkiem Garry’ego Leismana25. (…) Jego wyniki sugerują, że jądra podstawy uczestniczą w niektórych procesach uczenia zupełnie niezwiązanych z motoryką.
Tę hipotezę uprawdopodabniają badania Nory Fritz z Uniwersytetu Stanowego w Ohio z 2013 roku, tym razem z użyciem funkcjonalnego rezonansu magnetycznego. Wynika z nich, że w trakcie rozwiązywania nowych, złożonych problemów, przy okazji wykonywania zadań pamięciowych, a także w trakcie wykonywania dwóch zadań poznawczych jednocześnie, aktywuje się móżdżek i dodatkowa kora ruchowa26 – struktury mózgu do niedawna uznawane za związane głównie z ruchem!
To, że oba typy czynności (poznawcze i ruchowe) aktywują te same struktury mózgu, może oznaczać większą rywalizację o zasoby uwagi, niż wcześniej sądzono, ale także… możliwości nadzwyczajnego pobudzania tych struktur właśnie w trakcie treningu poznawczo-ruchowego27!
Lepiej razem niż oddzielnie
W życiu często robimy wiele rzeczy jednocześnie: chodzimy, rozmawiamy, sięgamy, kalkulujemy, chwytamy, planujemy. Wszystkie te czynności wymagają jakichś zasobów uwagi. Wydaje się, że zasoby te są ograniczone, dlatego różne procesy myślowe o nie konkurują, tym bardziej że przynajmniej częściowo wykorzystują te same struktury mózgu. W danym momencie jedne czynności wykonujemy bardziej, inne mniej automatycznie i można powiedzieć, że jest to po prostu naturalne. Jak wiedza ta bezpośrednio przekłada się na myślenie o łączeniu treningu poznawczego i ruchowego?
Wróćmy na chwilę do przypadku pani Katarzyny. W tradycyjnym, „rozłącznym” podejściu do rehabilitacji trenuje ona pamięć, grając np. w grę komputerową typu brain fitness, a ruch – np. sięganie po coś – ćwiczy podczas sesji fizjoterapeutycznej. Każdej z tych czynności poświęca 100 procent uwagi. Czy jest to całkowicie naturalne? Czy w takim podejściu można osiągnąć efekt transferu nabytych umiejętności na życie codzienne? A może jednak skuteczniejszy będzie jednoczesny trening poznawczy i ruchowy, pozwalający ćwiczyć przełączanie uwagi?
Na te pytania próbujemy odpowiedzieć w projekcie „DynamicCognition”, prowadzonym wspólnie z Wydziałem Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego i Instytutem Medycyny Doświadczalnej i Klinicznej PAN. Polega on na wykorzystaniu ćwiczeń komputerowych w treningu równowagi i funkcji poznawczych; jest finansowany z grantu Fundacji Nauki Polskiej. W badaniu uczestniczą trzy grupy osób. Grupa „poznawcza” wykonuje wyłącznie trening poznawczy, „ruchowa” – wyłącznie trening ruchowy, „łączona” – trening poznawczo-ruchowy.
Uczestnicy wykonują szereg testów, zarówno przed czterotygodniowym cyklem treningowym, jak i po nim. Część z nich dotyczy zdolności poznawczych (np. zadanie polegające na tym, by wypowiedzieć w ciągu jednej minuty, jak najwięcej słów na literę „p”), część zdolności motorycznych (np. sprawdzenie, jaki dystans pokona badany podczas jednej minuty marszu), inne utrzymane są w paradygmacie podwójnego zadania z elementem poznawczym i ruchowym (np. jaki dystans pokona badany w ciągu minuty, starając się równocześnie wypowiedzieć jak najwięcej słów na literę „p”).
Wyniki osiągane przez poszczególne grupy są porównywane. Prowadzący badanie spodziewają się, że wyniki finalne w przypadku ostatniego typu testów (podwójne zadanie) pokażą iż członkowie grupy przechodzącej trening poznawczo-ruchowy osiągali lepsze rezultaty niż badani z grupy „poznawczej” i z grupy „ruchowej”.
Podobne rezultaty uzyskały już Patima Silsupadol z Uniwersytetu w Oregon (2008, 2009)28, 29 oraz Nora Fritz z Uniwersytetu Stanowego w Ohio (2013)30. Jeśli efekty treningu mierzyć testami zawierającymi zarówno trudność ruchową, jak i poznawczą, to trening ruchowo-poznawczy okazuje się skuteczniejszy.
Koncepcja jednoczesnego treningu ciała i umysłu dopiero raczkuje. W porównaniu do innych dziedzin i metod treningu dostępnych jest na razie bardzo mało danych eksperymentalnych. Brak też mocnych podstaw teoretycznych nowego podejścia, choć akurat to nie powinno dziwić, gdyż, jak podkreśla w swoich pracach profesor Stanisław Kowalik z Akademii Wychowania Fizycznego w Poznaniu, psycholog specjalizujący się w zagadnieniach rehabilitacji, nawet tradycyjna fizjoterapia wciąż wymaga opracowania doskonalszych podstaw teoretycznych. Co ciekawe, może się okazać, że poszukiwanie mechanizmów skuteczności treningu poznawczo-ruchowego będzie wspaniałym polem do wykorzystania na razie dość egzotycznych, ale pobudzających wyobraźnię koncepcji, takich jak poznanie motoryczne (ang. motor cognition)31, ucieleśnione poznanie (ang. embodied cognition)32 czy też teorii samoorganizujących się systemów (ang. self-organizing systems) autorstwa Humberto Maturany i Francisco Vareli33.
Idea treningu poznawczo-ruchowego choć młoda, dynamicznie się rozwija, w Polsce w jej duchu pozostają projekty Neuroforma i DynamicCognition czy też program Autilius, wspierający terapię dzieci z zaburzeniami ze spektrum autyzmu. Można się spodziewać, że przedsięwzięcia tego typu doprowadzą do powstawania narzędzi dedykowanych różnym grupom niepełnosprawnych, ale także dzieciom, seniorom czy nawet każdemu, kto szybko i skutecznie będzie chciał rozwijać swoje umiejętności. Wiele jest jeszcze do zrobienia, wiele do odkrycia.
Neuroforma – program do ćwiczeń ruchowych i poznawczych
Neuroforma to program komputerowy to rehabilitacji, który umożliwia jednoczesny trening umysłu i ciała. Szukasz narzędzia, które pomoże Ci wykonywać ćwiczenia ruchowe w domu? Korzystając z Neuroformy, nie tylko wzmacniasz ciało, ale też zapewniasz sobie trening umysłu. Wszystkie ćwiczenia w Neuroformie silnie angażują zarówno funkcje ruchowe, jak i procesy umysłowe. Neuroforma to prosty w obsłudze, przyjazny dla użytkowników program, który kompleksowo wspiera rehabilitację neurologiczną, łącząc usprawnianie funkcji ruchowych i poznawczych.
Literatura
1 Bherer, L., Erickson, K. I., Liu-Ambrose, T. (2013). A review of the effects of physical activity and exercise on cognitive and brain functions in older adults.Journal of aging research, 2013 (pełna treść).
2 Angevaren, M., Aufdemkampe, G., Verhaar, H. J., Aleman, A., Vanhees, L. (2008). Physical activity and enhanced fitness to improve cognitive function in older people without known cognitive impairment. Cochrane Database Syst Rev, 3(3) (pełna treść).
3 Spirduso, W. W., Francis, K. L., & MacRae, P. G. (1995). Physical dimensions of aging (abstrakt).
4 Erickson, K. I., Voss, M. W., Prakash, R. S., Basak, C., Szabo, A., Chaddock, L., … Kramer, A. F. (2011). Exercise training increases size of hippocampus and improves memory. Proceedings of the National Academy of Sciences, 108(7), 3017-3022 (pełna treść).
5 Erickson, K. I., Prakash, R. S., Voss, M. W., Chaddock, L., Hu, L., Morris, K. S., … Kramer, A. F. (2009). Aerobic fitness is associated with hippocampal volume in elderly humans. Hippocampus, 19(10), 1030-1039 (pełna treść).
6 Voss, M. W., Prakash, R. S., Erickson, K. I., Basak, C., Chaddock, L., Kim, J. S., … Kramer, A. F. (2010). Plasticity of brain networks in a randomized intervention trial of exercise training in older adults. Frontiers in aging neuroscience, 2 (pełna treść).
7 Van Praag, H., Shubert, T., Zhao, C., Gage, F. H. (2005). Exercise enhances learning and hippocampal neurogenesis in aged mice. The Journal of Neuroscience, 25(38), 8680-8685 (pełna treść).
8 Faubert, J., Sidebottom, L. (2012). Perceptual-cognitive training of athletes.Journal of Clinical Sport Psychology, 6(1), 85 (pełna treść).
9 Smith-Ray, R. L., Hughes, S. L., Prohaska, T. R., Little, D. M., Jurivich, D. A., Hedeker, D. (2013). Impact of cognitive training on balance and gait in older adults. The Journals of Gerontology Series B: Psychological Sciences and Social Sciences, gbt097 (pełna treść).
10 Correa, A. G. D., de Assis, G. A., Nascimento, M. D., Ficheman, I., Lopes, R. D. D. (2007, September). Genvirtual: An augmented reality musical game for cognitive and motor rehabilitation. In Virtual Rehabilitation, 2007 (pp. 1-6). IEEE (pełna treść).
11 Burdea, G., Rabin, B., Chaperon, A., Hundal, J. (2011, June). Emotive, cognitive and motor rehabilitation post severe traumatic brain injury-A new convergent approach. In Virtual Rehabilitation (ICVR), 2011 International Conference on (pp. 1-8). IEEE (pełna treść).
12 Fernández, E., Bringas, M. L., Salazar, S., Rodríguez, D., García, M. E., Torres, M. (2012). Clinical impact of RehaCom software for cognitive rehabilitation of patients with acquired brain injury. MEDICC review, 14(4), 32-35 (pełna treśćt).
13 Cormier, S. M., Hagman, J. D. (red.). (2014). Transfer of learning: Contemporary research and applications. Academic Press (abstrakt).
14 Jak, A. J., Seelye, A. M., Jurick, S. M. (2013). Crosswords to computers: a critical review of popular approaches to cognitive enhancement.Neuropsychology review, 23(1), 13-26 (abstrakt).
15 Owen, A. M., Hampshire, A., Grahn, J. A., Stenton, R., Dajani, S., Burns, A. S., … Ballard, C. G. (2010). Putting brain training to the test. Nature,465(7299), 775-778 (pełna treść).
16 Poldrack, R. A., Sabb, F. W., Foerde, K., Tom, S. M., Asarnow, R. F., Bookheimer, S. Y., Knowlton, B. J. (2005). The neural correlates of motor skill automaticity. The Journal of Neuroscience, 25(22), 5356-5364 (pełna treść).
17 Paul, S. S., Ada, L., Canning, C. G. (2005). Automaticity of walking–implications for physiotherapy practice. Physical Therapy Reviews, 10(1), 15-23 (abstrakt).
18 Yogev‐Seligmann, G., Hausdorff, J. M., & Giladi, N. (2008). The role of executive function and attention in gait. Movement disorders, 23(3), 329-342 (pełna treść).
19 Segev-Jacubovski, O., Herman, T., Yogev-Seligmann, G., Mirelman, A., Giladi, N., Hausdorff, J. M. (2011). The interplay between gait, falls and cognition: can cognitive therapy reduce fall risk? (pełna treść).
20 Hawkes, T. D., Siu, K. C., Silsupadol, P., Woollacott, M. H. (2012). Why does older adults’ balance become less stable when walking and performing a secondary task? Examination of attentional switching abilities. Gait & posture,35(1), 159-163 (pełna treść).
21 Brauer, S. G., Woollacott, M., Shumway-Cook, A. (2002). The influence of a concurrent cognitive task on the compensatory stepping response to a perturbation in balance-impaired and healthy elders. Gait & posture, 15(1), 83-93 (pełny tekst).
22 Hauer, K., Marburger, C., Oster, P. (2002). Motor performance deteriorates with simultaneously performed cognitive tasks in geriatric patients. Archives of physical medicine and rehabilitation, 83(2), 217-223 (abstrakt).
23 Kelly, V. E., Eusterbrock, A. J., Shumway-Cook, A. (2011). A review of dual-task walking deficits in people with Parkinson’s disease: motor and cognitive contributions, mechanisms, and clinical implications. Parkinson’s Disease, 2012 (pełna treść).
24 Wickens, C. D., McCarley, J. S. (2007). Applied attention theory. CRC press (abstrakt).
25 Leisman, G., Braun-Benjamin, O., Melillo, R. (2014). Cognitive-motor interactions of the basal ganglia in development. Frontiers in systems neuroscience, 8 (pełny tekst).
26 Fritz, N. E., Basso, D. M. (2013). Dual-task training for balance and mobility in a person with severe traumatic brain injury: a case study. Journal of Neurologic Physical Therapy, 37(1), 37-43 (abstrakt).
27 Dennis, A., Bosnell, R., Dawes, H., Howells, K., Cockburn, J., Kischka, U., … Johansen-Berg, H. (2011). Cognitive context determines dorsal premotor cortical activity during hand movement in patients after stroke. Stroke, 42(4), 1056-1061 (pełna treść).
28 Silsupadol, P., Shumway-Cook, A., Lugade, V., van Donkelaar, P., Chou, L. S., Mayr, U., Woollacott, M. H. (2009). Effects of single-task versus dual-task training on balance performance in older adults: a double-blind, randomized controlled trial. Archives of physical medicine and rehabilitation,90(3), 381-387 (pełna treść).
29 Silsupadol, P. (2008). Effects of single-vs. dual-task training on balance performance under dual-task conditions in older adults with balance impairment: A randomized, controlled trial (Doctoral dissertation, University of Oregon) (pełna treść).
30 Fritz, N. E., Basso, D. M. (2013). Dual-task training for balance and mobility in a person with severe traumatic brain injury: a case study. Journal of Neurologic Physical Therapy, 37(1), 37-43 (abstrakt).
31 Jeannerod, M. (2006). Motor cognition: What actions tell the self (Vol. 42). Oxford University Press. (abstrakt).
32 Anderson, M. L. (2003). Embodied cognition: A field guide. Artificial intelligence, 149(1), 91-130 (pełny tekst).
33 Maturana, H. R., Varela, F. J. (1980). Autopoiesis and cognition: The realization of the living (No. 42). Springer Science & Business Media. (abstrakt).
