Udar mózgu stanowi jedną z głównych przyczyn przemijającej bądź trwałej niepełnosprawności u około 80% dorosłych pacjentów. Może ona dotyczyć całkowitej lub częściowej utraty sprawności ruchowej, zdolności odbioru bodźców, porozumiewania się z otoczeniem oraz pamięci i koncentracji. Może też znacząco ograniczać samodzielność bądź możliwość powrotu do pełnionych wcześniej funkcji społecznych i zawodowych.
Proces i ostateczny efekt rekonwalescencji zależy w znacznej mierze od szybkiego wdrożenia indywidualnych, bo dostosowanych do potrzeb konkretnego pacjenta, kompleksowych programów rehabilitacyjnych*. Ze względu na celowość zachowania ciągłości procesu rehabilitacji, terapia rozpoczęta w trakcie pobytu pacjenta na oddziale udarowym (rehabilitacja wczesna**), powinna być kontynuowana na oddziałach rehabilitacji neurologicznej i w razie konieczności – ambulatoryjnie i w warunkach domowych (rehabilitacja długofalowa).
Dowodem na celowość takiego postępowania jest zdecydowanie różny poziom sprawności psychofizycznej rehabilitowanych i nierehabilitowanych pacjentów z lekką i umiarkowaną niepełnosprawnością nawet w kilka lat po przebytym udarze mózgu.
Zalecenia do rehabilitacji po udarze
Zgodnie z wytyczną XXI Zjazdu Polskiego Towarzystwa Neurologicznego […]: „pacjenci po udarze po wypisie ze szpitala powinni mieć dostęp do rehabilitacji środowiskowej prowadzonej przez wyspecjalizowany zespół w opiece udarowej.” Wśród zaleceń szczegółowych PTN znajdują się również:
- wymóg ukierunkowania wczesnej rehabilitacji na pełne odzyskanie utraconych umiejętności (tu czas weryfikuje jego prawdopodobieństwo w przypadku poszczególnych pacjentów),
- spójna edukacji pacjenta i jego bliskich w zakresie terapii i rokowania,
- aktywny udziału pacjenta i jego bliskich w procesie rehabilitacji,
- wsparcie psychologiczne chorego i jego rodziny.
Jedynymi przeciwwskazaniami dla wprowadzenia lub kontynuacji rehabilitacji jest niewyrównany stan somatyczny pacjenta, zapalenie żył i niewyrównane zaburzenia nastroju. Problemem szczególnym może być brak motywacji wynikający z uszkodzenia płatów czołowych mózgu. Wiek pacjenta nie stanowi przeciwwskazania dla intensywnej rehabilitacji ruchowej i poznawczej.
Optymalnym okresem usprawniania po udarze mózgu jest pierwsze pół roku od chwili zachorowania. Nie oznacza to jednak, że w późniejszym okresie pacjenci nie odnoszą istotnych korzyści z treningu rehabilitacyjnego. Warunkiem jest, by był on:
- intensywny (minimum 3 godziny ćwiczeń dziennie dla treningu ruchowego i minimum 1 godzina dziennie kilkukrotnie w ciągu dnia w przypadku treningu funkcji poznawczych ),
- nakierowany na konkretne potrzeby funkcjonalne pacjenta.
Intensywna rehabilitacja trwa dopóty, dopóki obserwowana jest obiektywna poprawa umiejętności. Następnie rozważa się zmianę stosowanych technik usprawniania lub celu rehabilitacji (wdrożenie treningu strategii kompensacyjnych, jeśli istnieją przesłanki, że pełny powrót wybranych funkcji nie będzie możliwy.
Ostateczny efekt rehabilitacji zależy od kilku czynników podstawowych:
- wielkości i lokalizacji uszkodzenia mózgu w konsekwencji udaru,
- stanu somatycznego pacjenta przed zachorowaniem,
- momentu rozpoczęcia leczenia i rehabilitacji,
- wsparcia ze strony rodziny.
Tym niemniej należy pamiętać, że efekty nawet intensywnej rehabilitacji, podobnie zresztą jak każdego innego treningu fizycznego i umysłowego, nie są wiecznie trwałe, a ryzyko stopniowego pogarszania się sprawności jest tym większe, im większa była niepełnosprawność w konsekwencji samego udaru. Stąd konieczność ustawicznego treningu podtrzymującego.
Pomoce rehabilitacyjne po udarze
W rehabilitacji po udarze mózgu, podobnie jak w innych obszarach rehabilitacji, można wykorzystać różne pomoce rehabilitacyjne. Są one stosowane nie tylko w gabinetach fizjoterapeutycznych czy na oddziałach rehabilitacyjnych – bardzo często pacjenci decydują się na ich zakup do domu, aby wykonywać samodzielne ćwiczenia po udarze.
Pomoce rehabilitacyjne po udarze można podzielić na kategorie pod względem tego, jakie obszary pomagają usprawniać:
- pomoce do rehabilitacji kończyn górnych: stosowane w przypadku zmniejszonej siły mięśni, ograniczonego zakresu ruchu w stawach kończyny górnej czy ograniczenia funkcji chwytnej dłoni, są to różnego rodzaju linki, taśmy, sprężyny, laski gimnastyczne, ciężarki rehabilitacyjne, tablice manualne, piłeczki rehabilitacyjne. Ta grupa pomocy jest wykorzystywana bardzo często, ponieważ rehabilitacja ręki po udarze to element procesu rehabilitacji dużej części pacjentów,
- pomoce do rehabilitacji kończyn dolnych: stosowane w przypadku zmniejszonej siły i wytrzymałości kończyn dolnych, są to wszelkiego rodzaju rowery stacjonarne, rotory, stepery oraz piłki rehabilitacyjne i urządzenia do masażu, które wpływają pozytywnie na układ krążenia i układ nerwowy,
- pomoce do rehabilitacji postawy i równowagi: stosowane w przypadku zaburzeń prawidłowej postawy ciała oraz kontroli równowagi, są to różne piłki rehabilitacyjne i trenery równowagi,
- pomoce do rehabilitacji ogólnousprawniającej: stosowane do usprawniania pozostałych grup mięśni i stawów, są to domowe wersje urządzeń typu atlas i urządzeń do fitnessu, a także drabinki gimnastyczne i maty do ćwiczeń
- komputerowe pomoce do rehabiitacji: stosowane do usprawniania różnych funkcji ruchowych i poznawczych, są to programy komputerowe, które zawierają specjalistyczne ćwiczenia, mogą być stosowane razem z wymienionymi wyżej pomocami rehabilitacyjnymi. Przykładem narzędzia wspierającego całościową rehabilitację po udarze w domu jest Neuroforma, która pozwala rozwijać m.in. zakres ruchów, siłę i wytrzymałość mięśni, koordynację wzrokowo-ruchową oraz zdolności pamięciowe i uwagowe.
* wczesna rehabilitacja – postępowanie rehabilitacyjne wdrażane natychmiast po uzyskaniu stabilizacji stanu ogólnego pacjenta w celu przeciwdziałania możliwym powikłaniom oraz wtórnym następstwom udaru i unieruchomienia (aktywizowanie układu oddechowego i układu krążenia obwodowego oraz utrzymanie układu ruchu w stanie optymalnym); równolegle z działaniami fizjoterapeutycznymi prowadzona jest terapia neurologopedyczna i/lub neuropsychologiczna; dodatkowym atutem wczesnej rehabilitacji jest możliwość zapobieżenia powstawaniu wczesnych kompensacji, mogących hamować możliwość rekonstrukcji utraconych funkcji.
** indywidualne, kompleksowe programy rehabilitacyjne – proces rehabilitacji w zespołach poudarowych wymaga udziału specjalistów wielu dyscyplin: neurologii, fizjoterapii, neuropsychologii, logopedii i terapii zajęciowej, a także konsultantów w zakresie urologii, kardiologii, dietetyki, psychiatrii i seksuologii – w celu profilaktyki powikłań udaru i leczenia schorzeń współwystępujących
Neuroforma – samodzielne ćwiczenia po udarze mózgu
Neuroforma to program komputerowy przeznaczony dla pacjentów, którzy chcą usprawniać funkcje ruchowe i poznawcze po udarze mózgu. Neuroforma zawiera różnorodne ćwiczenia pomagające odzyskać sprawność ciała i umysłu. Zadania stworzone przez ekspertów z dziedziny fizjoterapii i rehabilitacji, które znajdziesz w Neuroformie, są dostosowane do samodzielnych ćwiczeń po udarze. Szukasz pomocy rehabilitacyjnych do ćwiczenia w domu? Neuroforma pokaże Ci, jak ćwiczyć poprawnie, zachęci do pracy, przypomni o codziennych ćwiczeniach i zaprezentuje rezultaty.
Przypisy
Kwakkel G: Impact of intensity of practice after stroke: issues for consideration. Disabil Rehabil 2006;28:823-830.
Kwolek A. Zasady rehabilitacji chorych po udarze mózgu. w: Kurs nr 12. Neurorehabilitacja. Opara J., Kwolek A. (red.), Neurol Neurochir Pol 2005, 39(supl. 3):739-742.
Seniów J. Rehabilitacja neuropsychologiczna chorych z zaburzeniami poznawczo-behawioralnymi po uszkodzeniu mózgu. w: Kurs nr 12. Neurorehabilitacja. Opara J., Kwolek A. (red.), Neurol Neurochir Pol 2005, 39(supl. 3):747-750.
Rehabilitacja po udarze mózgu. Wprowadzenie. Neurologia i Neurochirurgia Polska 2008, 42(supl. 3):261-275.
Thorsen A.M., Widen-Holmqvist L., von Koch L. Early supported discharge and continued rehabilitation at home after stroke: 5-year follow-up of resource use. J Stroke Cerebrovasc Dis 2006, 15(4):139-143.
Wytyczne dotyczące leczenia udarów mózgu. Wersja robocza. XXI Zjazd Polskiego Towarzystwa Neurologicznego, Poznań, 7-10 wrzesnia 2011, http://www.zjazdptn2011.skolamed.pl/
Wytyczne dotyczące leczenia udarów mózgu. Wersja robocza. XXI Zjazd Polskiego Towarzystwa Neurologicznego, Poznań 2011, http://www.zjazdptn2011.skolamed.pl/
Nyka W., Jankowska B. Zasady wczesnej rehabilitacji chorych z udarem niedokrwiennym mózgu. Forum Medycyny Rodzinnej 2009, 3(2):85–91;
Wytyczne dotyczące leczenia udarów mózgu. Wersja robocza. XXI Zjazd Polskiego Towarzystwa Neurologicznego, Poznań 2011, http://www.zjazdptn2011.skolamed.pl/
